Co transcurso do obradoiro de verán, Mario, Lorena e mais eu (coa colaboración das participantes de cada sesión) descubrimos que temos as nosas manías. Eu, en particular, teño un detector de rimas. Persígoas con saña. Especialmente na poesía pero nos textos narrativos tamén. E mais ando á caza de hipérbatos, parécenme recursos “literariosos” (vou antepoñer aquí un adxectivo porque así “parece” máis literario). Lorena tenlle especial aprehensión ás anáforas, ás que considera recursos demasiado manidos para resultar eficientes. Mario mira con atención a puntuación, tanto cando se trata de darlle un uso canónico como cando se utilizan recursos poéticos para evitala.
Hai uns días comecei a cocer a idea de escribir unha entrada no blogue sobre o tema. As manías, por definición, son cousas que facemos e deberiamos evitar. Pero, a pouco que me puxen a reflexionar ao respecto, vin de forma clara que estes asuntos que a cada un de nós nos ocupan (que nos preocupan, que case nos obsesionan) teñen unha xustificación e unha funcionalidade práctica (e non son, pois, manías). E todas, dun xeito ou doutro, obedecen á constatación de que calquera cousa que suceda nun texto literario pode adquirir unha significación inesperada. As nosas supostas manías son, á fin e ao cabo, algúns deses elementos que, dependendo das circunstancias, poden producir efectos imprevistos cando o que escribimos chega aos ollos dunha persoa lectora.
Pasoume isto unha vez: deixeille un comentario en Facebook a unha amiga e colóuseme no medio unha gralla. Esa gralla dáballe un significado completamente diferente e inesperado a unha palabra banal do meu texto e a miña amiga, ao lelo, quedouse enganchada desa palabra e o asunto central do meu comentario esfumouse.
Analizando a expresión artística como un feito comunicativo (que é o que é), explica moi ben Andrei Tarkowski nun dos ensaios de Esculpir en el tiempo (tal como se titulaba a edición na que o lin hai moitos anos) que o contexto de produción do obxecto artístico é tan radicalmente diferente do contexto de recepción que o feito comunicativo na arte acaba por ser unha entelequia. Como fabricantes de obxectos artísticos temos que ser capaces de ver esta realidade e aprender a xogar con ela. Se asumimos que non podemos comunicar algo de forma completa, logo concluiremos que o noso obxectivo debería ser ofrecer á lectora uns elementos cos que ela mesma poida levar a cabo a súa propia construción ou re-construción.
A afirmación de Tarkowski é radical. Eu probabelmente non iría tan aló. Penso que o oficio da escrita consiste en aprender a dispoñer uns elementos de forma que expresen o que temos na cabeza na hora de sentar a escribir e, ao mesmo tempo, que o lector poida aproveitalos do mellor xeito posíbel. Seguramente non poderemos transmitir completamente a emoción ou a reflexión que disparou o texto. Pero si poderemos achegar uns ingredientes ben dispostos e unha receita xeral para que, co engadido da súa propia experiencia (lectora e vital) e as súas propias circunstancias (inmediatas e non tanto), cada persoa consiga cociñar un prato que teña certos recendos do que nós tiñamos en mente nun principio pero que ao lector tamén lle resulte familiar e, consecuentemente, emocionante. Para poder alcanzar ese obxectivo é fundamental ter conta todo o posíbel dos ingredientes que ofrecemos e da maneira en que os dispoñemos. Ou, dito doutro xeito, tentar controlar o máis posible o que está na nosa man controlar.
Cando escribimos, o material de traballo principal son as palabras, a lingua. Pero non menos importantes son os recursos que ten a literatura e as formas nas que esa lingua e eses recursos foron utilizados ao longo da historia. A lingua é tamén a ferramenta máis importante da nosa vida cotiá. Como ferramenta social, para que sexa útil, debemos usala respectando unhas normas que son as que permiten que os procesos de comunicación sexan efectivos. Por outra banda están os recursos literarios, que son fórmulas que, ao longo da historia, foron utilizadas polos autores e as autoras de maneira moi precisa para facer que os seus discursos literarios fosen efectivos. Por isto mesmo, o uso destes recursos remítenos con frecuencia a formas de mirar e a estéticas que son fáciles de situar noutros tempos ou contextos da historia da literatura distintos dos nosos actuais. Uns octosílabos en grupos de catro versos rimados a pares poden remitirnos de xeito case inconsciente á lírica popular, por exemplo, ou ás cancións para a cativada; uns sonetos ben rimados e con sintaxes complexas lévannos case sen escalas ao século de ouro español co que nos romperon a cabeza na secundaria; certo corpo léxico, ben conxuntado, trasládanos automaticamente á poesía combativa dos 60 ou 70.
As normas da lingua, así como se aplican ao seu uso cotián, aplícanse tamén ao texto literario. Quere dicir isto que no texto literario non se poden transgredir? Absolutamente non! No texto literario podemos transgredir todo o que queiramos. Pero temos que ser moi conscientes de que alí onde incumprimos unha regra, alí imos atraer a atención de quen nos le. Irremediabelmente. É xusto ese lugar do texto (esa palabra, esa metáfora, esa imaxe) o que contén a carga de sentido máis importante? Ou será que o único que conseguimos é distraer á lectora, ao lector, facendo que poña o foco nun lugar secundario?
Non están prohibidas as rimas, non é forzoso utilizar no poema puntuación canónica. Pero temos que saber que unha soa rima nun poema de verso libre vai atraer (consciente ou inconscientemente) ao lector a ese punto do texto, que unha coma que falta cando no resto do poema a puntuación é a normal corre un risco elevado de provocar unha alteración no ritmo da lectura, que a utilización dunha aliteración, dunha anáfora, dun hipérbato creará na persoa que lea o texto unha marca que non só modificará o sentido que o texto terá para ela senón que pode remitir a lectura a un estilo determinado, a unha época, a unha estética (coas consecuencias semánticas que isto sempre ten). Logo cómpre ser conscientes de que esa rima está alí, que esa coma falta, que iso que fixemos foi un hipérbato, e esas cousas deben quedar no texto por decisión, porque son funcionais para tentar levar o texto ao destino que pensamos para el.
Non son as nosas, pois, manías (non é que non as teñamos… eu en concreto teño unha chea delas, como espero que suceda co resto dos mortais). Pero estas que nos caracterizan nas conversas do obradoiro e coas que botamos tantas risas realmente non o son, porque teñen un motivo, unha dirección, están xustificadas. Son algúns dos múltiples asuntos que está ben termos en conta cando revisamos un texto, se o que pretendemos é acadar un obxecto literario que sexa efectivo á hora de que o lector, a lectora, se faga con el para crear na súa cabeza novas paisaxes que lle sexan afíns e, ao tempo, que reflictan aínda que só sexa de esguello o que nós tiñamos na intención cando argallamos e despois cando escribimos o texto.